Mannen­lichaam onterecht nog steeds de norm

Dit idee is echter allang achterhaald; het blijkt juist dat de lichamen van beide geslachten op diverse gebieden aanzienlijk van elkaar verschillen. Ondanks die nieuwe inzichten is nog steeds het merendeel van de onderzoekspopulaties in medisch onderzoek man. De gevolgen hiervan zijn aanzienlijk, variërend van verkeerde diagnoses tot minder effectieve behandelingsstrategieën voor vrouwen.

Witte mannen

Om te begrijpen waarom mannen nog steeds de gouden standaard zijn in medisch onderzoek, moeten we teruggaan in de tijd. Historisch gezien werden de gezondheidsproblemen van mannen als belangrijker beschouwd dan die van vrouwen. Hoewel het aannemelijk is dat dit ­mannelijke normdenken heeft bijgedragen aan de ­onevenwichtige genderverhouding in medisch onderzoek, zijn er ook andere, praktische verklaringen.

Een homogene onderzoekspopulatie zorgt ervoor dat er sneller significante resultaten worden bereikt in wetenschappelijk onderzoek. Hoe representatiever de onderzoekspopulatie is voor de samenleving, hoe meer rekening gehouden moet worden met confounders. Dit maakt het onderzoek complexer, waardoor onderzoekers vaak de voorkeur hebben voor een homogene onderzoekspopulatie, meestal bestaande uit witte mannen tussen de 20 en 40 jaar.

Historisch gezien werden gezondheids­problemen van mannen als belangrijker ­beschouwd

Stoorzender

Bovendien wordt het vrouwelijk voortplantingsstelsel gezien als een stoorzender in medisch-wetenschappelijk onderzoek. Schommelende hormoonspiegels bij vrouwen ­kunnen de resultaten beïnvloeden, en het feit dat ­vrouwen zwanger kunnen raken tijdens de onderzoeks­periode kan leiden tot uitsluiting uit de studie. Dit is misschien invoelbaar, maar kan ook erg gevaarlijk zijn omdat teratogene effecten onder de radar blijven. Universitair docent ethiek en onderwijs Indira van der Zande beargumenteert naar aanleiding van haar promotieonderzoek dat zwangere vrouwen niet moeten worden uitgesloten omdat ze ­kwetsbaar zouden zijn. ‘De enige reden waarom zwangere vrouwen potentieel kwetsbaar zijn, is vanwege een gebrek aan wetenschappelijk onderzoek in de populatie. Dit leidt tot een paradox: zwangere vrouwen worden meer dan andere groepen aan hogere risico’s bloot­gesteld tijdens deelname aan onderzoek, juist doordat er een tekort aan wetenschappelijke kennis is’, betoogt ze.

Softenon

Zo ging het in 1957 behoorlijk mis. Er kwam een nieuw slaapmiddel en medicijn tegen zwangerschapsmisselijkheid op de markt. Dit stofje, thalidomide (ook wel bekend als Softenon)­­,
werd zo veilig geacht dat het ­zonder doktersrecept verkrijgbaar was. Maar niks bleek minder waar, want gedurende dezelfde periode werden opvallend meer baby’s met misvormde of missende ledematen geboren dan normaal. ­Thalidomide bleek een ­enorme teratogene werking te hebben. Waarom deze ­effecten niet eerder bekend waren, blijft onduidelijk, mede doordat de archieven zijn vernietigd. Desondanks is het onbetwistbaar dat het middel onvoldoende was getest op zwangere dieren.

Hartinfarct

De gevolgen van de man als gouden standaard in de geneeskunde komen steeds meer aan het licht. Zo is inmiddels duidelijk dat typische hartinfarctsymptomen, zoals drukkende pijn op de borst, vooral voor mannen gelden, terwijl vrouwen vaak andere klachten, zoals misselijkheid en moeheid vertonen. Dit leidde tot een verhoogd risico op onjuiste diagnoses bij vrouwen, met minder zieken­huis­opnames en stresstests dan mannen. Een Zweeds onderzoek met meer dan 180 duizend mensen die een hartinfarct hadden gehad, toonde aan dat vrouwen bijna drie keer meer kans hadden om binnen een jaar te overlijden dan mannen. Dit werd mogelijk veroorzaakt door ­vertraagde of onjuiste diagnoses en daaropvolgende ­minder ­effectieve behandelingen.

Een ander logisch gevolg van het feit dat medisch-wetenschappelijk onderzoek vooral op mannen wordt uitgevoerd, is dat er een gebrek blijft aan kennis over vrouwspecifieke problemen, zoals menstruatieklachten en de menopauze. Jarenlang werden deze gynaecologische ­on­gemakken weggewuifd onder het mom van ‘dat hoort er nou eenmaal bij’. Nu het onderzoek hiernaar wat meer op gang komt, wordt duidelijk dat deze klachten ernstige vormen kunnen aannemen en wel degelijk onderliggende pathologie kunnen hebben. Een goed voorbeeld is ­endometriose. Geschat wordt dat deze aandoening, gekenmerkt door extreme menstruatieklachten, voorkomt bij één op de tien vrouwen, maar door gebrekkige kennis en weinig wetenschappelijke belangstelling blijven veel gevallen onder de radar.

Behandeling

Naast het probleem van late en onjuiste diagnoses is ook de behandeling nog steeds voornamelijk op mannen gericht, omdat medicijnonderzoeken vaak op mannelijke populaties zijn gebaseerd. Zelfs proefdieronderzoek wordt vrijwel alleen gedaan op mannetjesmuizen. Een aparte vrouwenrichtlijn ontbreekt veelal, waardoor vrouwen dezelfde behandeling krijgen als mannen. Uit onderzoek is gebleken dat vrouwen vaker last hebben van bijwerkingen van medicatie, omdat de doseringen gebaseerd zijn op het mannenlichaam. Onderzoek van UC Berkeley en de Universiteit van Chicago wijst uit dat de ‘one size fits all’-aanpak bij medicatievoorschrijving, gebaseerd op door mannen gedomineerd onderzoek, tekortschiet. Voor meer dan 86 medicijnen was er een duidelijke genderkloof in dosering. Vrouwen kregen in deze studies dezelfde doseringen als mannen, maar hadden hogere medicijnspiegels in hun bloed, wat resulteerde in een langere uitscheidingsduur. Het effect van gewicht verklaarde deze verschillen niet. Uit het onderzoek bleek dat vrouwen twee keer zo vaak ­bijwerkingen ervaarden als mannen. En nog een recent voorbeeld waarbij in het onderzoek van een geneesmiddel onvoldoende rekening werd gehouden met man-vrouwverschillen is het covidvaccin van AstraZeneca. Trombosevorming bleek een zeldzame maar beruchte bijwerking die met name vrouwen trof, iets wat misschien eerder boven tafel was gekomen als daar in het onderzoek meer aandacht voor was geweest.

Zelfs proefdier­onderzoek wordt vrijwel alleen ­gedaan op ­mannetjesmuizen

Verandering

Gelukkig zijn er tekenen van verandering. Inspanningen om diversiteit te vergroten winnen terrein, met organisaties en onderzoekers die actief streven naar inclusiviteit. Bewustwording over de noodzaak van representatieve onderzoekspopulaties groeit en er ontstaat een verschuiving in de aanpak van het werven van deelnemers. Ook worden richtlijnen voor doseringen van sommige medicijnen aangepast voor vrouwen. Niet alleen in de onderzoekswereld, maar ook in de publieke opinie komt er ­verandering op gang; boeken als Ik ben geen man van Mirjam Kaijer en Hart voor vrouwen van Angela Maas dragen bij aan het vergroten van bewustzijn rondom het probleem. Het is van belang dat deze verschuiving ook in het geneeskundeonderwijs voelbaar zal zijn, zodat studenten later al hun patiënten even goed kunnen helpen. Hoewel we dus de goede kant op gaan, zijn we er nog lang niet. Het jarenlange overheersen van het mannenlichaam als de norm in de geneeskunde heeft geleid tot een achterstand die de geneeskundestudenten van nu de komende jaren moeten zien in te halen. 

Bronnen:

1. Feministen en artsen willen af van de ‘bikini-visie’ op vrouwen. Trouw. 12 mei 2014. https://www.trouw.nl/nieuws/feministen-en-artsen-willen-af-van-de-bikini-visie-op-vrouwen~bd0805ae/

2. De man als gouden standaard in onderzoek. UMCG. 21 juni 2021.

https://www.umcg.nl/-/man-als-gouden-standaard-in-onderzoek

3. https://www.ocw-verhalen.nl/verhalen/blinde-vlekken-in-de-wetenschap

4. ‘Waarom zou je alleen witte mensen onderzoeken als een ziektebeeld bij iedereen voorkomt’. Ferayed Hok. Erasmus Magazine. 19-12-2022.

https://www.erasmusmagazine.nl/2022/12/19/waarom-zou-je-alleen-witte-mensen-onderzoeken-als-een-ziektebeeld-bij-iedereen-voorkomt/

5. De muis die jouw medicijnen test is meestal een mannetje. Lisa Peeters. De Correspondent. 19 april 2016.

https://decorrespondent.nl/4347/de-muis-die-jouw-medicijnen-test-is-meestal-een-mannetje/ffb39c40-24c8-0f3e-0373-70e7bc9a1167

6. Sex Differences in Treatments, Relative Survival, and Excess Mortality Following Acute Myocardial Infarction: National Cohort Study Using the SWEDEHEART Registry | Journal of the American Heart Association (ahajournals.org)

7. Veelvoorkomende ‘vrouwenziekte’ endometriose kost maatschappij honderden miljoenen. Pointer. 23 januari 2022. https://pointer.kro-ncrv.nl/veelvoorkomende-vrouwenziekte-endometriose-kost-maatschappij-honderden-miljoenen

8. Sex differences in pharmacokinetics predict adverse drug reactions in women | Biology of Sex Differences | Full Text (biomedcentral.com)