Een zuiver geweten is alles wat ik heb (en de wet)
10 reactiesToen ik jonger was kon ik me het hoofd breken over de vraag of ik geen kampbeul had kunnen worden. Stel dat ik met mijn gedreven aard opgegroeid zou zijn in een fanatiek SS-gezin. Ben ik wel inherent goed of hangt het van de omstandigheden af? Kan ik absoluut zeker weten dat ik niet moreel totaal verwerpelijke dingen had kunnen doen of nog kan doen?
Het antwoord is nee. Die absolute zekerheid heb je niet. Toen had ik nog niet door dat mijn worsteling een symptoom was mijn dwangstoornis. Daarbij is immers sprake van een overmatig bewustzijn van wat er niet in orde kan zijn. In dit geval de mogelijkheid van schuld op je laden. Het is niet onwaar, maar het is niet efficiënt je er druk over te maken.
Van mening veranderen gaf me eenzelfde onaangenaam gevoel. Als je van mening kunt veranderen hoe kun je dan ooit zeker weten dat je huidige mening klopt? Ook hier is het antwoord weer: niet. Je zult met die onzekerheden moeten leven en erop vertrouwen, dat het meestal zo’n vaart niet zal lopen. Vertrouwen, of moet ik zeggen: in die illusie geloven? Het gaat immers ook vaak gruwelijk mis. Denk maar aan nazi-Duitsland. Zekerheid heb je niet, laat staan absolute. Zelfs niet over of je dood gaat. Dat is wel erg waarschijnlijk, maar je zult net zien. Alleen dat ik ervaar is boven alle twijfel verheven. Een smal fundament.
Op catechisatie* leerde ik dat zeker weten gevonden kan worden in het geloof. Dat vond ik direct kul. Daarvoor waren er te veel verschillende geloven. Toen ik mijn vader vroeg hoe je zeker kunt zijn dat jouw geloof goed was als mensen met een ander geloof dat ook denken, was zijn antwoord: ‘Omdat zij het fout hebben.’ Ik was zeer teleurgesteld.
Onzekerheid dus, maar aan verlammende twijfel heeft ook niemand wat. Dus ik handel wel, maar de angst fout te zitten zal me wel nooit helemaal verlaten. Ooit las ik: ware moraliteit is geen angst voor straf, maar enthousiasme voor het goede. Dat hielp, maar te veel geestdrift moet ook niet, want heilige overtuiging maakt veel kapot. De waarheid ligt in het midden, of misschien is beter te zeggen: pragmatisme ligt in het midden.
Met dit morele kompas probeer ik mijn weg te vinden in het leven en ook al jaren in het vraagstuk van euthanasie bij psychische aandoeningen. Ingaan op een verzoek is een grote verantwoordelijkheid, maar er niet op ingaan ook. Na het verschijnen van ons boek Laat me gaan kreeg mijn praktijk veel verzoeken van onvoorstelbaar lijdende mensen die gebruik wilden maken van de mogelijkheid die de euthanasiewet biedt, maar nergens terechtkonden. Het kwam lang niet altijd tot euthanasie, maar de afgelopen twee jaar in veertien keer wel. Dat is veel, maar ik werk hard, kon er heel veel tijd aan besteden en heb veel ervaring met en kennis van dit thema.
Dat betekent niet, dat ik niet twijfel. Ik heb er jaren voor nodig gehad om zover te komen of moet ik zeggen zo diep te zinken? Loop ik voor de troepen uit of ben ik de weg kwijt? Ik lig er wakker van. Ik vraag veel mensen advies en ik krijg ook spontaan veel feedback. Dat geeft echter geen uitsluitsel. Ik krijg veel steun en patiënten en naasten zijn me ontzettend dankbaar (doe ik het niet daarom?), maar ik krijg ook felle kritiek. En dan heb ik het er nog niet over dat ik ook nog twijfel wat de spirituele gevolgen zijn van euthanasie.
Maar je ontkomt niet aan een keus. Een verantwoordelijkheid die niemand weg kan nemen. Ik wil me niet vergelijken met Luther, die overigens mogelijk ook een dwangstoornis had, maar soms kan het wel zo voor me voelen. Hier sta ik. Ik kan niet anders. Geen euthanasie verlenen heeft óók ingrijpende gevolgen. Het enige wat ik kan doen is naar eer en geweten en met de grootste zorgvuldigheid handelen. Kan het fout zijn iemand die wilsbekwaam vraagt hem uit zijn lijden te verlossen euthanasie te verlenen, als aan de zorgvuldigheidseisen van de wet wordt voldaan? Juridisch niet, maar ethisch is het dus niet boven alle twijfel verheven. Het enige wat ik heb is een zuiver geweten (geloof ik).
* Godsdienstles vanuit de kerk
Meer van Menno Oosterhoff
Voedings/gezondheidswetenschapper, Arnhem
Beste Menno,
Dit zijn zware overpeinzingen. Ik herken een deel van de in cirkels gaande gedachten zeker als dwangmatig en kenmerk van OCD. En dat kan je leven behoorlijk negatief beïnvloeden.
Ik zie je passie voor je patiënten (misschien dat jij d...e verantwoordelijkheid voelt iets te doen waar anderen voor terugschrikken omdat je zelf weet hoe zwaar psychisch lijden kan zijn?) en de drive hen bij te staan en te helpen. Dat zie ik als iets goeds en waardevols, óók als die hulp is in de vorm van een euthanasietraject.
Toch vraag ik me een klein beetje af of het niet teveel verantwoordelijkheid is voor jou alleen, dat je tevéél op je bord neemt, om mensen maar niet te hoeven afwijzen? Als jij het op je blijft nemen, gaan anderen wellicht zich niet verantwoordelijk voelen?
Ik weet het (ook) niet. Maar dit is wel typisch zoiets waarin je kunt blijven beschouwen, reflecteren, concluderen en heroverwegen. En je zult het inderdaad nooit zeker weten. Of de waarheid ligt in t midden. Maar zorg ajb wel dat je er zelf mentaal ook niet aan onderdoor gaat.
Mvg L
M.D. Oosterhoff
Psychiater, Thesinge
Beste L. Dank voor je reactie en zorg. Dat stel ik echt op prijs.
Ik denk niet dat anderen achterover gaan zitten omdat ik het wel doe. Want ik doe maar een fractie van wat nodig is. Er blijft nog genoeg over.
Maar de vraag of ik me te verantwoord...elijk voel is een goede vraag. Met mijn OCD kan ik ook in dit opzicht slecht met onvolledigheid en onvolkomenheid omgaan. Ik vind het moeilijk nee te zeggen tegen iemand die wanhopig is. Ik weet verstandelijk wel, dat er grenzen zijn aan wat je kunt doen, maar waar die grens ligt vind ik moeilijk aan te voelen. Maar ik voel wel dat zoals het de laatste tijd gaat te veel is. Dit houd ik zo niet vol, dus ik zal maatregelen nemen.
Overigens is het niet zo dat ik te vaak euthanasie verleen omdat ik geen nee zou kunnen zeggen tegen de patiënt als er nog redelijke mogelijkheden zijn. Ik zeg het er maar even bij, want momenteel wordt alles wat er maar tegen me gebruikt kan worden benut.
E.A.E. Scheele
Gepensioneerd huisarts, Vleuten
Beste Menno
Wat een indrukwekkend verhaal wat jij schrijft en ik ben het helemaal eens met collega Keuter: wat knap dat je je zo open stelt. Ik denk dat heel veel collega's en sowieso heel veel mensen, en ik ook, veel hebben aan wat je schrijft en... hoe je heen en weer wordt gegooid door je eigen gedachten maar ook door wat er van buiten allemaal op je af is gekomen. Of het mag, zoals collega Keuter schrijft, weet ik niet, want wie bepaalt dat uiteindelijk, misschien toch nog het meest degeen die je hebt geholpen en dat zit dan volgens mij niet wel, maar heel, goed!
M.D. Oosterhoff
Psychiater, Thesinge
Wat mij heeft geholpen is het inzicht dat het moreel perfectionisme is, morele smetvrees. Teveel streven naar 'zuiverheid' wordt op een gegeven moment niet productief. Niet perse onwaar maar niet productief. Daarom zei ik ook dat pragmatisme in het m...idden ligt. Ik wil nog schrijven over OCD als hyperawareness van existentiële thema's zoals eenzaamheid, eindigheid, verantwoordelijkheid, zingeving en wanorde. Hier gaat het om de verantwoordelijkheid. Als je leeft maakt je vuile handen. Waar gehakt wordt vallen spaanders.
Ik kom er steeds niet aan toe daarover te schrijven, wat ik erg graag zou willen, omdat het voelt als patiënten in de steek laten. Ik ben 69 en van een ander zou ik niet vragen dan nog volop te werken, maar voor mezelf voelt het wel als een morele verantwoordelijkheid. Ik heb nu besloten volgend jaar toch die 'schuld' op me te laden en te stoppen met patiëntenzorg. Mijn registratie verloopt dan ook. Maar dat voelt als een smoes. Want als basisarts kun je ook nog werken.
Basisarts, Rotterdam
Dat klinkt heel interessant. Ziet u die hyperawareness van existentiële thema's als iets wat uitsluitend bij OCD voorkomt, of kan het ook het gevolg van iets anders zijn?
Ik vraag me overigens wel af of ik goed doe aan deze vraag stellen; of ik d...aarmee niet nog een extra last op de schouders van Atlas plaats...
Ik zou het u enorm gunnen dat u met wat meer liefde en wat minder strengheid naar uzelf zou kunnen kijken. En dat uw vakgenoten dat evenzeer zouden doen. De basisassumptie van de transactionele analyse, 'ik ben ok, jij bent ok', zou wijder verbreid mogen zijn. Nu lijkt het vaak te zijn: 'je bent alleen ok als...', en dat is niet ok.
Wat betreft de schuldgevoelens richting patiënten bij het aan de wilgen hangen van de witte jas: er zijn weinig mensen die hun nek zo hebben uitgestoken als u om ervoor te zorgen dat er meer dan één strohalm is om aan vast te klampen als de duisternis zich uitzichtloos en ondraaglijk in het hoofd heeft gevestigd. Het vermenigvuldigen van hoop, begrip en houvast in die duisternis is een prachtig geschenk.
M.D. Oosterhoff
Psychiater, Thesinge
Dank voor je aardige woorden. Dat overmatige bewustzijn voor existentiële problematiek komt ook voor bij andere classificaties, zoals ziekteangtstoornis, gegeneraliseerde angststoornis, AN, bodydysmorfe stoornis, sommige vormen van hoarding etc. Maa...r dat zijn OCDgerelateerde classificaties. Over bijv. depressie moet ik nog nadenken. Daar lijkt de anhedonie me meer primair, maar een overmatig bewustzijn van de narigheid van het bestaan is ook daar zeker aanwezig. Bij OCD gaat het volgens mij om een kwetsbaar gevoel van heelheid, intactheid, integriteit. Een gevoel, waar je met je verstand moeilijk tegenop kunt. Je weet het dan met je hoofd, maar niet met je hart. Dat is typisch voor OCD. En soms hou je ook het hoofd niet koel en vind je het moeilijk nog te zien hoe het echt zit. Dat zie je bij AN en ook bij bodydysmorfe stoornis veel. Voor overmatig schuldgevoel geldt dat ook. Van sommigen dingen weet ik heel goed dat ze dwangmatig zijn. Bij schuldgevoel en verantwoordelijkheid vind ik dat lastig. Ik noem het wel souldysmorfe disorder, je lelijk voelen van binnen. Ga ik allemaal over schrijven volgend jaar. Je hoeft je niet bezwaard te voelen hierover gevraagd te hebben want dit vind ik erg leuk om over te schrijven,
Basisarts, Rotterdam
Waarom ligt de behandelfocus dan toch vaak op het cognitieve, als we weten dat we met het verstand eigenlijk niet tegen het gevoel op kunnen?
M.D. Oosterhoff
Psychiater, Thesinge
Bij sommige behandelvormen, zoals creatieve therapie en psychomotore therapie en dergelijke ligt het focus meer op de beleving en in 'praat'therapieën is beleving ook wel een belangrijk onderdeel. ( of het klikt, of je je erkend en bergrepen voelt) m...aar daarmee bereiken we lang niet alle vormen van dysfunctioneel voelen. Helaas. Dat voelen zit veel dieper in het brein. Dat denkt: Ze kunnen me allemaal nog meer maar het voelt anders. De cortex wikt maar het limbische systeem beschikt. Ik heb wel gezocht naar manieren om rechtstreeks de beleving aan te spreken maar dat is heel moeilijk en zelfs als het lukt dan is het vaak onvoldoende corrigerend.
E.J.W. Keuter
Neuroloog , Aruba
Dankjewel Menno voor je ontroerende openheid. Helaas heeft een zoektocht naar uitsluitsel geen einde volgens mij. Je begeeft je immers op controversieel terrein. Persoonlijk vind ik de manier waarop je je opent een knappe prestatie. Het is niet gemak...kelijk voor je dat mensen massaal naar jou toe komen met hun doodswens, terwijl anderen je in een kwaad daglicht stellen. Mijn mening is: als je het zo doet, mag het.
basisarts, Rotterdam
Ik vind het prachtige vragen die tegelijkertijd ook loodzwaar kunnen zijn om mee te worstelen. In zekere zin ook wel herkenbaar. Ik vraag me best vaak af hoe andere artsen hun moreel kompas ter hand nemen (of misschien juist ergens diep in hun rugzak... wegstoppen om even niet bij de zwaarte ervan te hoeven stilstaan) en ben blij dat je hierover wilt schrijven. Ik kan er zelf echt wakker van liggen; van fouten of dilemma's. Het over het hoofd zien van een niet-reanimeren kettinkje tijdens een reanimatietraining (ik vond het verschrikkelijk omdat ik een 'patiënt' had gereanimeerd die moeite had gestoken in het kenbaar maken van zijn of haar wil, terwijl sommige collega's reageerden met 'ach, kan gebeuren'). Maar ook de vraag of ik mijn moeder het verschil tussen curatief en palliatief moet uitleggen nadat ze ja had geknikt op de vraag van de oncologisch chirurg of ze die woorden begreep (en mij bij één blik opzij duidelijk werd dat ze geen idee had waar de chirurg het over had). Die eeuwige vraag: waar doe ik goed aan? Wat zijn de consequenties van mijn keuze? Help ik de ander ermee of probeer ik stiekem vooral mezelf te helpen?