‘Oordeel niet over bijna-doodervaringen, maar luister naar de patiënt’

De Vlaamse neuroloog Steven Laureys doet al ruim twintig jaar onderzoek naar bijna-doodervaringen. Recent schreef hij er een boek over, met daarin ook zijn pogingen om zelf een bijna-doodervaring op te wekken. En een pleidooi voor minder zwart-witdenken over het onderwerp. ‘Zolang we geen theorie hebben over wat bewustzijn is, moeten we als wetenschappers nederig zijn.’

Al dertig jaar houdt Steven Laureys zich met zijn onderzoeksgroepen in Luik en in Quebec (Canada) bezig met allerlei type bewustzijnstoestanden, zoals coma, dromen, hallucinaties, anesthesie en hypnose. ‘Ook bijna-doodervaringen hebben een relatie met ons bewustzijn, dus vanzelfsprekend doen we daar ook al jaren onderzoek naar’, vertelt Laureys tijdens een telefonisch interview. Zo bouwde zijn team een database op van ruim tweeduizend personen met een getuigenis van een bijna-doodervaring (BDE) en schreef zo’n twintig wetenschappelijke artikelen over het onderwerp. Laureys’ conclusie tot nu toe: we weten steeds meer over hoe BDE’s verklaard kunnen worden, maar we zijn er nog lang niet.

Kenmerken

Allereerst wat we wél zo ongeveer weten, zoals de kenmerken van een BDE. Uit de studies die Laureys deed, constateert hij dat drie elementen bij de meeste BDE’s voorkomen: gevoelens van vrede en rust, een buitenlichamelijke ervaring en een fel licht. Een klassieke bijna-doodervaring begint vaak met een uittreding uit het lichaam, gevolgd door een tunnelervaring en een gevoel van vrede. Maar tegelijkertijd blijkt elke BDE uniek te zijn. Zo beleeft 20 procent juist geen out-of-body-ervaring. En hoewel 90 procent het als positief ervaart, blijkt het bij 10 procent juist niet prettig te zijn. Volgens Laureys zijn er al met al vijf wetmatigheden te noemen: de ervaring duurt vaak maar kort, het is iets wat mensen ondergaan (passiviteit), de ervaring is moeilijk onder woorden te brengen en het is vaak levensveranderend. ‘En de vijfde wetmatigheid is dat er geen wetmatigheid is.’ Wat volgens Laureys wel duidelijk is: een BDE is geen uiting van pathologie, zoals een hallucinatie bij een psychiatrische aandoening bijvoorbeeld. ‘Bij een waan zoals een psychose weten mensen achteraf vaak dat wat ze zien niet echt is. Een bijna-doodervaring voelt daartegen bij mensen als iets wat ze écht meemaken.’ Hij vindt het dan ook jammer dat er artsen zijn die zeggen: ‘Is dat wel waar? Ik geloof het niet.’

Orgasme

Hoe vaak komen BDE’s voor? ‘Van de mensen met hersenschade, denk aan een hartstilstand of een coma, blijkt 15 procent een BDE te hebben gehad. Dat kan natuurlijk een onderschatting zijn. Mensen die het niet overleven, die het zich niet herinneren of niet durven te vertellen, missen we’, vertelt Laureys. BDE’s komen niet alleen voor bij mensen in een levensbedreigende toestand. ‘In onze database hebben we ook veel mensen die bijna-doodachtige ervaringen hadden, dat wil zeggen die geen abrupt bewustzijnsverlies hadden. Mensen die tijdens het inslapen, ontwaken, meditatie, flauwvallen, grote stress of na het innemen van psychedelica een dergelijke ervaring krijgen. Of zelfs tijdens een orgasme: de Fransen noemen het niet voor niets la petite mort.’

Zelf opwekken

Zelf heeft Laureys meerdere malen geprobeerd een BDE op te wekken, ‘vanuit wetenschappelijke nieuwsgierigheid en persoonlijke frustratie’, omdat hij niet eerder spontaan een BDE kreeg. Zo deed hij mee aan zijn syncope-experiment dit jaar, uitgevoerd door onder meer onderzoeker – en tevens de echtgenote van Laureys – Vanessa Charland. Door middel van hyperventilatie wekten ze bij de proefpersonen een flauwte op. Acht van de zevenentwintig deelnemers rapporteerden een typische BDE – tot zijn teleurstelling behoorde Laureys daar niet toe, ondanks dat hij het langst buiten bewustzijn was. ‘Mijn hersenstam heeft er blijkbaar geen zin in’, merkt hij in het boek droogjes op. Andere pogingen bestonden uit het inspuiten van de paddo psilocybine, rondzwieren in een astronautencentrifuge en het doen van 32 paraboolvluchten om een vrije val op te wekken. ‘Ik heb wel de afzonderlijke elementen van een BDE ervaren, tijdens die proeven en tijdens een aantal ongelukken, maar nooit echt de full-blown mystieke ervaring.’

Debat gepolariseerd

Dat zijn beproevingen vruchteloos waren leidt bij hem tot frustratie, schrijft hij in het boek. Ook frustrerend vindt Laureys dat het debat over BDE al jaren, ‘en vooral ook in Nederland’, behoorlijk gepolariseerd is. ‘In het ene kamp zitten de believers, die denken dat tijdens een BDE de hersenen (het lichaam) en het bewustzijn (de geest) volledig losgekoppeld zijn. En dat de ervaring helemaal niet vanuit de hersenen ontstaat, maar daarbuiten. Zij zien een BDE dan vaak ook als een teken van leven na de dood, of dat er een kosmisch bewustzijn is.’ Een van hen is cardioloog Pim van Lommel, die in 2007 de bestseller Eindeloos bewustzijn schreef. ‘En in het andere kamp zitten de non-believers, die de ervaring volledig aan de neurochemie wijten, als gevolg van bijvoorbeeld een zuurstoftekort. Beiden zijn wat mij betreft dogmatisch’, vervolgt Laureys. Daarnaast is een schadelijk gevolg van artsen die verkondigen dat er nog bewustzijn is bij hersendood dat mensen twijfelen of ze hun organen willen transplanteren, zegt Laureys. ‘En als gevolg daarvan overlijden er meer mensen op de wachtlijst voor orgaandonatie.’

Elvis Presley
Laureys ziet eerder een gulden middenweg voor zich. ‘Wat uit de vele MRI- en eeg-studies blijkt die wij hebben gedaan, is dat er wel degelijk hersenactiviteit is tijdens een dergelijke ervaring, maar dat de hersenen op zo’n moment heel anders werken. Het limbische systeem wordt eerst hyperactief, dat veroorzaakt de rauwe emotie, met een afgenomen activiteit in de rationele corticale netwerken, waarna achteraf de linkerhersenhelft de ervaring gaat interpreteren en verklaren.’ Die rationele verklaring maakt ook dat er culturele verschillen zijn bij BDE, zegt Laureys. Zo zien mensen met een moslimachtergrond vaker een deur, westerse mensen vaak een tunnel of fel licht, terwijl in de Japanse en Indiase cultuur vaker een rivier genoemd wordt. En in de Verenigde Staten vaak zelfs Elvis Presley. ‘Al met al laat ons onderzoek zien dat het brein niet beschadigd hoeft te zijn om een andere vorm van bewustzijn te bereiken, wat dan ook verklaart waarom mensen met bijvoorbeeld een syncope dus een BDE kunnen hebben.’

Spirituele lading

Laureys wil dus niet pretenderen de wijsheid in pacht te hebben over bijna-doodervaringen. ‘We weten gewoon nog helemaal niet precies wat er bij BDE gebeurt.’ En bovendien is de vraag of de wetenschap alle vragen moet beantwoorden. ‘De wetenschap blinkt uit in het hoe, maar niet zozeer in het waarom.’ Daarom wil hij artsen aanmoedigen om vooral goed te luisteren naar patiënten wanneer zij over dergelijke ervaringen vertellen, en vooral hier niet over te oordelen. Meerdere keren maakte hij mee dat een patiënt de ervaring voor het eerst aan hem vertelde, en nog niet aan iemand anders had durven vertellen, bang voor een negatieve reactie. ‘Een patiënt wil dikwijls vooral gehoord worden, over wat de bijna-doodervaring met hem gedaan heeft.’ En daar mag best een spirituele, mystieke of religieuze lading aan gehangen worden door de patiënt, of zelfs door de arts als persoon. Maar maak dan wel duidelijk wanneer je als wetenschapper of als persoon spreekt, zegt hij. ‘Veel bijna-doodervaringen blijven mysterieus en nodigen uit om na te denken over de diepere vragen van ons bestaan.’

Mocht u een patiënt met een bijna-doodervaring willen aanmelden voor de database die het team van Steven Laureys bijhoudt, stuur een mail voor meer informatie naar zijn team via nde@ulaval.ca.

Bijna dood, de ervaring van je leven. Steven Laureys. Pelckmans, 250 blz.

Medisch Contact-lezers kunnen 10 procent korting krijgen bij aanschaf van het boek via de website van Pelckmans, met de actiecode MedischContact. De kortingscode is geldig tot en met 24 november 2024.

https://www.pelckmansuitgevers.be/bijna-dood.html