Ruben Terlou: ‘Ik bereik mensen liever met een documentaire’

Ruben Terlou, maker van de succesvolle serie Langs de oevers van de Yangtze, is behalve fotograaf ook arts. Maar de ‘dehumanisering van de gezondheidszorg’ trekt hem allerminst.

Een oude vrouw loopt door volkstuinen in de megastad Chongqing. China kampt met een snel vergrijzende populatie. De eenkindpolitiek, urbanisatie en industrialisatie hebben geleid tot verdwijnen van familiestructuur en grote eenzaamheid, depressie en toenemende suïcide onder Chinese ouderen.

De oven gaat open. Hete dampen vullen de smoezelige fabriekshal in Sanlin Town, een wijk in de Chinese miljoenenstad Shanghai. Met blote handen pakt Xiao Sun een mal met daarin twee ‘vers’ gebakken eieren en legt ze op tafel, naast stukjes tomaat, bananen en repen bacon. De Chinese tiener maakt nepvoedsel, voor in de etalages van restaurants. Hij is één van die vele Chinese jongeren die het platteland heeft verruild voor de stad. Op zoek naar een beter leven. Dromen verwezenlijken. Studeren, carrière maken. Xiao Sun wil schrijver worden, maar voorlopig schrijft hij alleen zijn dagboek vol. In een kleine kamer achter in de fabriekshal, dat moet doorgaan voor slaapkamer.

De droom van Xiao Sun was één van de talrijke verhalen die Ruben Terlou (30) optekende voor zijn veelgeprezen VPRO-documentaire-serie Langs de oevers van de Yangtze. In twee maanden tijd reisde hij met regisseur Maaik Krijgsman stroomopwaarts langs China’s langste en drukst bevaren rivier, om naar eigen zeggen de vooroordelen over China weg te nemen en het alledaagse leven een gezicht te geven. Bij het maken van de documentaire kreeg Terlou antwoord op een vraag waar hij lang mee worstelde: wat wil ik nu eigenlijk, arts of fotograaf? Zijn twijfels zijn nu weg. ‘Ik wil graag verhalen vertellen. In beeld, als fotograaf. Maar ik heb nu gemerkt dat ik ook met een documentaire mensen kan bereiken. Graag zou ik meer documentaires willen maken. Voorlopig zie je me niet als arts in een ziekenhuis werken.’ De documentaire van Terlou is genomineerd voor de Zilveren Nipkow-schijf die 10 juni wordt uitgereikt.

Gefaald

Terlou heeft zijn kans gegrepen. Een eigen documentaire, een droom is uitgekomen. Maar de weg ernaartoe was lang en hobbelig. In de reportage zien we hoe Terlou zichtbaar geëmotioneerd reageert op het relaas van Xiao Sun. Geen toeval. Zijn verhaal deed hem terugdenken aan zijn eerste kennismaking met China, zo’n twaalf jaar geleden. Met een vwo-diploma op zak reisde Terlou op 19-jarige leeftijd naar China. Fotograaf in China worden, dat was zijn doel. Maar na een kleine twee jaar keerde hij gedesillusioneerd terug naar Nederland. ‘Ik moest huilen om het verhaal van Xiao Sun omdat ik mezelf zag’, zegt Terlou. ‘Ook ik had een mooie droom, maar was tegelijkertijd ontzettend naïef. Wat ik wilde was onhaalbaar. Ik dacht mij in korte tijd te kunnen vestigen als fotograaf in een groot land waarvan ik de cultuur niet kende en de taal amper sprak. Dat lukte dus niet. Als je niet begrijpt wat je ziet, kun je dat ook niet goed vastleggen. Door Chinees te gaan studeren, probeerde ik grip op de situatie te krijgen. Ik heb acht maanden lang uren per dag in de boeken gezeten, waardoor mijn fotografiecarrière niet echt van de grond kwam. Na anderhalf jaar gaf ik het op. De teleurstelling was groot. Ik heb ongeveer een jaar rondgelopen met het idee dat ik gefaald had. Xiao Suns verhaal was voor mij daarom herkenbaar.’

Geneeskunde

Terug in Nederland koos Terlou voor een studie geneeskunde. Toch studeren, iets waar hij na de middelbare school niet aan moest denken. Studeren was saai, oppervlakkig. En Nederland vond Terlou niet zo spannend. Hij wilde weg, ver weg. ‘Als kind had ik al de drang om weg te gaan. Ik was graag buiten, in de natuur, dingen ontdekken. Niet dat ik ongelukkig was, maar als kind wist ik één ding zeker: ik ga op reis en volg mijn eigen weg. Met China had ik geen persoonlijke binding. China stond voor mij op dat moment symbool voor het onbereikbare. Een immens land met een hele andere cultuur, een grotere uitdaging bestaat er niet, zo dacht ik. Maar toen ik besefte dat ik in China een doodlopende weg bewandelde, bracht me dat toch weer bij het studeren.’

De keuze voor de geneeskundestudie was geen gemakkelijke. Terlou twijfelde over de kunst- of filmacademie, maar koos uiteindelijk voor een bestaan als arts in spe, omdat hij verwachtte met deze studie iets voor mensen te kunnen betekenen in gebieden waar goede gezondheidszorg afwezig is. ‘Tijdens mijn eerste periode in China reisde ik door de binnenlanden en over het platteland. Die mensen daar hadden een extreem zwaar leven en het ontbrak hen aan goede gezondheidszorg. Dat raakte me. Als tropen- of vluchtelingenarts aan de slag gaan, dat zag ik wel zitten. Iets kunnen betekenen voor mensen op plekken op de wereld waar dat het meest nodig is.’

De 86-jarige Tian You Yi is een van de laatste traditionele medicijnmannen van de Miao etnische minderheid, Lijiang, Yunnan. Voor traditionele etnische cultuur en gebruiken is in het nieuwe China weinig ruimte. Om ‘sociale stabiliteit’ te bewaren is het beleid jegens etnische minderheden erop gericht om deze te assimileren met de etnische meerderheid, de Han Chinezen.

Dick Swaab

Maar hoewel Terlou in 2013 cum laude afstudeerde en daarna startte met een promotieonderzoek naar leukemie voelde hij zich niet thuis in een ziekenhuis, miste er zijn vrijheid. ‘Ik bleek niet zo goed tegen dat reguliere bestaan te kunnen. Ik voel me opgesloten binnen de muren van een ziekenhuis. Misschien had ik een te rooskleurig beeld van het artsenbestaan. Toen ik aan de opleiding begon, had ik het idee dat een arts de tijd en ruimte krijgt om er voor de patiënt te zijn. Maar in de praktijk valt dat soms vies tegen. Door de dehumanisering van de gezondheidszorg moet alles veel sneller tegenwoordig. Productie draaien, targets halen, aan richtlijnen voldoen. Ik voel me daar niet prettig bij.’

En toen diende zich vanuit het niets een grote kans aan. Terlou kreeg, voor hem volkomen onverwacht, een e-mail van productiebedrijf De Haaien over een plan van de VPRO voor een serie over China. ‘En mijn naam was genoemd. Neurobioloog Dick Swaab, dankzij wie ik mijn wetenschappelijke stage in China heb kunnen lopen, had mijn naam doorgegeven. Hij wist van mijn eerdere ervaringen in China én dat ik de taal sprak. Vanaf dat moment is het snel gegaan.’

Veranderende maatschappij

Terlou wilde met de documentaire laten zien hoe gewone Chinezen leven, maar vooral hoe hun dagelijkse leven beïnvloed wordt door een snel veranderende Chinese maatschappij. ‘Aan de hand van persoonlijke verhalen wilde ik iets vertellen over de Chinese cultuur en de grote ontwikkelingen die het land doormaakt. China heeft in de afgelopen tien jaar enorme stappen voorwaarts gemaakt. De economie is razendsnel gegroeid, de levensstandaard van de mensen is toegenomen en de infrastructuur is verbeterd. Maar aan deze materiële voorspoed kleven wel schaduwzijden. Veel vervuiling, de huizenbubbel, verlies van cultureel erfgoed, onderdrukking van burgerlijke vrijheden en een enorme competitie in de samenleving om het te maken. Het grote gevaar voor het regime is dat er door de stijgende welvaart een middenklasse ontstaat die ontevreden is met de huidige condities. Op een gegeven moment heb je alles wat je wilt. Een koelkast, een televisie, een auto. En dan komen de immateriële eisen. Dat tijdperk lijkt nu te zijn aangebroken. Chinezen maken zich in toenemende mate druk over de natuur, duurzaamheid en het ontbreken van vrijheden. De regering is bang dat hierdoor hun machtspositie in gevaar komt en trekt de teugels stevig aan. Meer repressie en controle. Dat is een boeiend proces om te volgen.’

Een 28-jarige Chinese vrouw herstelt van een plastisch-chirurgische operatie. Zij heeft haar jukbeenderen en kaaklijn laten bijschaven, omdat hoge jukbeenderen volgens de Chinese traditie ongeluk brengen voor de echtgenoot. Jaarlijks ondergaan 7 miljoen Chinezen een cosmetische operatie. Vanwege schaamte wilde deze vrouw anoniem blijven, en mag deze foto niet in China worden gepubliceerd.

Geen oordeel

Bij het maken van de serie heeft Terlou bewust gekozen om op camera geen oordeel te vellen over de ontwikkelingen in China. ‘Het is heel makkelijk om een documentaire te maken over China en daarin te laten zien wat er allemaal mis is in het land. Niet dat die beelden onwaar zijn, maar het is ook interessant om eerst te begrijpen hoe iets is ontstaan en in elkaar steekt. Dan blijkt al vrij snel dat het heel lastig is om een panklaar oordeel te vellen over een ontwikkeling. Een ontwikkeling die negatieve gevolgen heeft, is soms met goede bedoelingen in gang gezet door een overheid. Ik weet dat dit niet zo’n hip statement is, in de huidige maatschappij wordt van je verwacht dat je snel dingen duidt, maar ik wacht liever met oordelen. Ik probeer dingen te begrijpen door goed naar mensen te luisteren. Hoe voelen ze zich? Hoe denken zij? In deze documentaire heb ik ervoor gekozen om het daarbij te laten. De oordeelsvorming heb ik aan de kijker overgelaten.’

Het belang van het kijken met een open blik naar de gebeurtenissen in de wereld werd Terlou bijgebracht in Afghanistan. Tijdens zijn studie fotografeerde de geboren Utrechter in de zomermaanden enkele malen in Afghanistan, waarvoor hij in 2008 en 2009 de eerste, tweede en derde prijs won van de Zilveren Camera (categorie buitenlands nieuws). ‘Ik merkte dat ik veel vooroordelen had over het land en over de Taliban. En met mij vele andere westerse journalisten. Die westerse ideeën over Afghanistan kwamen steeds terug in de media. Zelfbevestigende journalistiek, daar moet je voor waken. Want toen ik met de Afghanen zelf in contact kwam, ook met terroristen, bleek de wereld een stuk genuanceerder in elkaar te zitten. Over China had ik ooit ook voordelen. Dat iedereen hetzelfde zou zijn, dat de mensen niet toegankelijk waren, emotieloos en dat ze allemaal in een communistisch pakje rondliepen. Maar door daar te wonen, onder de mensen te zijn en de taal te leren, krijg je een heel ander beeld van de Chinezen. Misschien verklaart dat ook het succes van de serie. Die open houding van de Chinezen, dat is niet iets wat journalistiek gecommuniceerd wordt. Het heeft veel kijkers verbaasd hoe benaderbaar de Chinezen zijn.’

Lijden

Die focus in de documentaireserie op het persoonlijke verhaal van de Chinezen, heeft dat iets te maken met zijn achtergrond als arts? ‘Als ik opgeleid was als journalist zou ik misschien andere vragen hebben gesteld. Een journalist richt zich op het verkrijgen van informatie, de harde feiten. Ik heb me juist geconcentreerd op de persoonlijke belevingswereld van mensen. Daarin heb ik mezelf getraind tijdens mijn studie geneeskunde. Je bent dan bezig met gevoelige onderwerpen als ziektebeleving en de schaamte over het hebben van een ziekte of het eigen lichaam. Als arts, maar ook als fotograaf heb ik geleerd dat je je niet moet afkeren van het lijden van mensen. Alleen als je het lijden van mensen toont en probeert te begrijpen, kun je er iets aan doen. Het lijden verbindt mensen. Het is een bepaalde kwetsbaarheid die wij allemaal bezitten, ongeacht onze cultuur.’

Komt er een vervolg? ‘Ik ben in gesprek met de VPRO over een tweede serie, meer kan ik er nog niet over zeggen. Ik hoop in ieder geval Xiao Sun op te zoeken. Hij mailde mij onlangs. Zijn computer is gecrasht en een deel van de verhalen die hij heeft geschreven, dreigt verloren te gaan. Ik hoop dat ik iets voor hem kan betekenen.’ 

Bas Knoop