Dokteren in het museum

Artsen kijken in een museum al gauw met een andere blik naar kunst dan de gemiddelde bezoeker. ‘Zie ik daar xanthelasmata?’ Daar word je zelfs een betere dokter van. Vandaar dat aan Amerikaanse universiteiten kunst-kijk-programma’s bestaan voor medisch studenten.

De Mona Lisa. Uren wachten voor de deuren van het Louvre, een eindeloze rij Japanners getrotseerd, en daar sta je dan, oog in oog met wellicht het bekendste schilderij op aarde. Dan sta je toch alleen maar te staren en te denken hoe geweldig mooi het is? Waarschijnlijk niet, als je dokter wordt of bent. Die mysterieuze oogopslag, daar is vast een goede verklaring voor. Dat dacht bijvoorbeeld de Italiaanse arts Vito Franco: ze heeft gewoon hoog cholesterol, je ziet de xanthelasmata (onderhuidse vetophopingen) zitten. Die bobbel op haar rechterhand is duidelijk een lipoom.

Als je dan toch in het Louvre bent, loop je natuurlijk door naar het schilderij Bathsheba van onze beroemde landgenoot Rembrandt van Rijn. Zijn geliefde Hendrickje Stoffels zou model hebben gestaan voor de afbeelding van de bijbelse Bathsheba die een bad neemt. Op de linkerborst lijkt een intrekking te zien en een vreemde kleur. Onder de oksel zit een zwelling. Uitgezaaide borstkanker? Er zijn dokters die dat zeker weten, andere bronnen zeggen dat Stoffels aan tbc of de pest stierf, en pas negen jaar na vervaardiging van het schilderij.

Ontdekkingsreizigers
Het is een populair gebruik onder dokters om al rondlopend in het museum diagnoses te stellen bij de mensen die staan afgebeeld op oude schilderijen. Regelmatig publiceren medici er zelfs over in vakbladen en niet zelden halen deze artikelen de populaire pers. Sommige dokters hebben er zelfs prachtige boeken over geschreven, zoals de Vlaamse emeritus hoogleraar reumatologie Jan Dequeker. Overigens komt zijn interesse voort uit een specifieke vraag: of reumatische aandoeningen ontstonden in de ‘Nieuwe Wereld’ en door ontdekkingsreizigers mee terug zijn genomen naar Europa. Dequeker geloofde dat niet en vond aanwijzingen op oudere schilderijen dat reumatische aandoeningen wel degelijk al voor die tijd voorkwamen (zie ook MC 51-52/1999: 1782).

Zo kan het bestuderen van kunst leiden tot nieuwe inzichten over het vóórkomen van ziekten in bepaalde periodes. Aardige bijkomstigheid: er staan aandoeningen op oude schilderijen die tegenwoordig bijna niet meer te zien zijn, zeker niet in vergevorderde stadia, en niet in de westerse wereld. Neem bijvoorbeeld syfilis, een aandoening die weinig voorkomt en doorgaans vroeg ontdekt en behandeld wordt. Je leert wel over de verschillende stadia, maar in de dagelijkse praktijk zul je gummata minder vaak tegenkomen dan in het museum.

Betere diagnosticus
Het is niet nodig om ziektes te ontdekken op schilderijen, om een betere dokter te worden van kunst. Alleen al het goed kijken en goed beschrijven van wat er te zien valt, helpt om een betere diagnosticus te worden. In 2001 bestudeerden dermatologen en een kunsthistoricus van de Yale universiteit in Amerika het effect van kunstcursussen tijdens de medische studie. Eén groep studenten kreeg klinisch onderwijs van een arts die hielp bij het afnemen van de anamnese en het uitvoeren van lichamelijk onderzoek. Een andere groep nam deel aan een programma waarbij ze schilderijen goed moesten bekijken en er daarna in detail over moesten vertellen aan medestudenten. Het was zaak om niet alleen te zeggen ‘de afgebeelde vrouw is verdrietig’, maar om precies te omschrijven waarom dat zo leek. Lag het aan de ogen, de mond, of waren er andere aanwijzingen?

Vooraf en na de onderwijsperiode werden de studenten getest op hun diagnostische vaardigheden door ze een serie foto’s te laten zien waarop mensen met bepaalde aandoeningen te zien waren. De studenten moesten van elke foto opschrijven wat ze zagen. Niet de diagnose, maar alleen wat ze konden waarnemen. Op elke foto konden negen of tien kenmerken benoemen. De kunstgroep ging er meer op vooruit dan de andere groep.

Het programma was zo succesvol dat geneeskundestudenten het nog steeds kunnen volgen, niet alleen aan de Yale universiteit; zeker twintig andere instituten doen het na. Volgens de dermatoloog die ooit op het idee kwam van de kunst-kijk-cursussen, helpt het dat studenten onbevangen naar een schilderij kunnen kijken, meer dan naar een patiënt. Bij een schilderij hoeven ze niet meteen al zenuwachtig te bedenken wat de diagnose kan zijn. Ze kunnen onbevangen kijken en alles beschrijven, daarna pas vormen ze een hypothese over wat er aan de hand kon zijn. Zoals een deelnemende student in een filmpje op de website van de Yale universiteit zegt: ‘Een betere kijker is een betere dokter.’

Sophie Broersen 

Zelf op kunst-kijk-cursus

Een van de schilderijen die studenten tijdens de Yale-cursus analyseren, is The Death of Chatterton, door Henry Wallis (1856). Op de website van de universiteit vind je de volgende vijf discussiepunten. Mogelijke antwoorden vind je hier (helemaal onderaan de pagina). 1. Waar in het huis bevindt zich deze kamer? 2. Op welk moment van de dag speelt dit tafereel zich af? 3. Hoe oud schat je de afgebeelde persoon in? 4. Wat valt je op aan zijn armen en handen? 5. Enig idee waaraan hij stierf?

Bekijk een filmpje over dit programma Observational Skills

Bespreking van het boek van Dequeker:
Een dokter kijkt naar kunst